Simeon ten Holt – Schaduw noch prooi

Muziek als zoektocht: Simeon ten Holt (1923-2012): Schaduw noch prooi, voor twee pianisten (1993-1995)
—————————————————————————————————————————
Vier handen spelen een uit vier lagen bestaand weefsel van canons. Steeds weer opnieuw, en toch ook continu veranderend. Wat hebben zij daar te zoeken, wat denken ze te vinden?

Ten Holt schrijft in de inleiding op de partituur: “De compositie zoekt, zonder van de plaats te komen, haar weg in verticale richting en torent zich omhoog via etages, ommegangen en overlopen, in heen- en teruggaande beweging”. Woorden die eerder associaties wekken met architectuur dan met muziek, maar dan met de architectuur uit de vreemde wereld van Maurits Escher.

Schrijvend over zijn werk beperkt de componist zich tot structurele aspecten; elke verwijzing naar ‘inhoud’ of ‘betekenis’ wordt stelselmatig vermeden omdat betekenisgeving een zaak is van de ontvanger. Terwijl zijn beroemdste werk, Canto Ostinato voor toetsinstrumenten uit 1976-1979, nu juist ontstond uit diep gevoelde onvrede met de toen bestaande componeerpraktijk van de avant-garde, met name het rationalisme ervan, het ontbreken van gevoel of ziel. Toch, in een poging het onzegbare van muziek onder woorden te brengen: “Muziek is – anders dan taal – niet een uitdrukking ‘voor’ iets, maar een uitdrukking ‘van’ iets. (…) in het patroon van mijn doen en laten treft mij een bepaalde karakteristiek: ik registreer een soort (psychische) energie die me dwingt tot een inspanning die, hoe uitzichtloos ook, steeds wordt hervat. In de herhaling van die inspanning en de onaanzienlijkheid daarvan zie ik een toegang tot het begrip ‘kennen’, of liever, tot mijn verhouding tegenover de zin van het leven”. En hoewel bovenstaand citaat betrekking had op het ontstaan van Canto Ostinato, is het van toepassing op al zijn werk van daarna. Zijn muziek is een zoektocht naar betekenis en opent voor zowel spelers als luisteraars onvermoede kamers in het bewustzijn, in het mysterie van het leven, zo je wilt.

In Schaduw noch prooi zijn de spelers vrij in hun tempo-opvatting, in het onderzoeken van melodie (er zijn meerdere lagen die afwisselend aan de oppervlakte kunnen komen), in de mate en in de wijze van expressiviteit, en in het zoeken naar de juiste vorm, terwijl ze hun weg zoeken door de keuzevrijheden in de te volgen herhalingsprocedure. Uitvoeringen van Ten Holts muziek zijn dan ook geen tweemaal gelijk in tijdsduur of in karakter.

Wat in deze muziek fascineert is het paradoxale verband tussen ‘beweging’ enerzijds en ‘stilstand’ anderzijds. Beide zijn tegelijkertijd aanwezig en leiden tot een bewustzijn op meerdere niveaus, een bewustzijn waarbij de tijd vergeten kan en mag worden. En intussen: gewoon tonaal, gewoon spel-met-elkaar via de handen en de klank, en ja, gewoon schaamteloos romantisch.

Simeon ten Holt (Bergen, 1923 – Alkmaar, 2012) was in zijn jonge jaren in Bergen leerling piano en compositie van Jakob van Domselaer (1890-1960). Na een studieperiode in Frankrijk keerde hij terug naar Bergen, woonde in een verlaten bunker, gaf als pianist concerten met eigen werk, en ontwikkelde zich als ‘krities’ gebruiker van hedendaagse seriële compositietechnieken. Maar zijn naam werd bij het grote publiek pas gevestigd midden jaren 70 met Canto Ostinato voor meerdere toetsinstrumenten. Als resultaat van een zoek-werkproces vanachter de piano ontstond een geheel eigen stijl. Repetitieve, tonale muziek, meestal voor ensembles, vaak avondvullend en ritualistisch. ”Mijn handen grijpen naar wat ik niet ‘begrijpen’ kan met mijn verstand.” Latere ensemblewerken zijn: Lemniscaat, Horizon, Incantatie IV en Méandres, naast palimpsest voor strijkseptet en een aantal solostukken. Ten Holt stopte met componeren in 2000 en schreef daarna zijn memoires ‘Het woud en de citadel, memoires van een componist’ (2009).

Niek Duiven (1959) is zelfstandig pianodocent met ruim 25 jaar ervaring. Daarnaast is hij regelmatig in projectvorm actief als uitvoerend pianist, met speciale belangstelling voor en ervaring met nieuwe(re) muziek. Zo voerde hij pianowerk uit van onder meer Morton Feldman, John Cage, Dmitri Sjostakowitsj en Pēteris Vasks, maar ook de muziek van ‘minimalisten’ als Philip Glass en Steve Reich heeft zijn belangstelling. In de periode 1996 tot 2000 voerde hij op diverse locaties met collega’s Canto Ostinato van Simeon ten Holt uit, maakte kennis met de componist, en bracht op diens uitnodiging in Bergen zijn Horizon (1982-1985) tot klinken. Later gaf hij ook een aantal uitvoeringen van Ten Holts ‘Méandres’ (1995-1997) uit. De afgelopen twee jaar speelde hij Canto Ostinato in twee-pianoversies met leerlingen, en afgelopen september Horizon in de ‘originele’ bezetting op vier vleugels in de St.-Catharinakerk in Eindhoven. Naast zijn fulltime docentschap is Niek ook regelmatig actief op het gebied van kamermuziek en liedbegeleiding.

Adri Frigge (Rotterdam, 1947) studeerde aan de Akademie van Beeldende Kunsten in Rotterdam (tegenwoordig Willem de Kooning Academie) en is docent aan de opleiding  Kunst & Co Uden (voorheen Centrum Kunstzinnige Vorming Uden). |
Frigge won verschillende prijzen, waaronder de Drempelprijs voor Grafiek bij zijn afstuderen in 1969 van de Gemeente Rotterdam. Zijn interesse in de (toen nieuwe) grafische partituren van componisten bracht hem tot etsen waarin hij het dan recente celloconcert van Ligeti en werken van Messiaen vertaalde naar beelden. Frigge blijft gefascineerd door de overeenkomst van een lijn in het wit met een klank die zich door de stilte / ruimte beweegt. Op zijn site https://adrifrigge.com/schrijft hij:

Waar raakt de toon in de stilte de lijn in het wit
hoe muzikaal zijn de plekken die een portret oproepen?
in het plezier van het ambachtelijke volg ik de stroom –
enerzijds als maker, vaak ook verwonderd als toeschouwer

En hij vertelt: ‘Na projecten met pianist Ruud Bouman, naar Debussy en Albéniz, kwam Niek Duiven met ‘Schaduw noch prooi” op de proppen. Ik voel daarin een doorgaande stroom als bij de branding, bij zeestromen, wat resulteert in nieuwe beeldende werken. Het zelf spelen geeft een extra dynamiek. Daarnaast verbeeld ik nu in aquarel en zeefdruk delen uit ‘Jozef en zijn broers’ van Thomas Mann.’